درس پنجم فارسی ششم | هفت خان رستم | توضیح درس و حل فعالیت ها و دانش زبانی | درس و مدرسه (مومکا)

هفت خانِ رستم

هفت‌خان یا هفت‌خوان نام نبردهایی هفت‌گانه در شاهنامهٔ فردوسی هستند که رستم پسر زال و اسفندیار پسر گشتاسب آن‌ها را به انجام رسانده‌اند.

هفت خانِ رستم شامل نبردهایی می‌شود که رستم برای نجات کیکاووس، شاه ایران، که اسیر دیو سپید بود، انجام داد. درآغاز حکومت کیکاووس، دیوها به فرماندهی دیو سپید در سرزمین مازندران مقیم بودند. کیکاووس با سپاهی به آنجا حمله‌ور شده امّا شکست می‌خورد.

هفت خانِ رستم ، زمانی شکل می‌گیرد که کاووس با وجود پند‌های حکیمانه و بازدارنده‌ی زال و دیگر بزرگان، خودکامگی می‌کند، راه مازندران پیش می‌گیرد و به آن سرزمین دست‌ درازی می‌کند. شاه مازندران دست به دامان دیو سفید می‌شود، او به جادو، چشم کاووس و سپاهیانش را تیره و تار می‌کند و به همه‌ی گنج‌ها و منایع آن ها دست می‌یابد و سپاهیانش به اسارت گرفته می‌شوند.

خبر به زال می‌رسد و او برای پرهیز از بدنامی راز را نهان می‌دارد و برای رهایی آنها رستم را گسیل می‌کند (می فرستد). رستم برای رسیدن به مقصد دو راه در پیش دارد، راهی طولانی و کم‌خطر که کیکاووس پیموده است و راهی کوتاه، اما بسیار دشوار که در مسیر آن شیر و اژدها و دیو و جادو در کمین هستند. رستم راه کوتاه ولی پر خطر را بر می‌گزیند که چهارده منزل دارد و این چهارده منزل را در هفت مرحله طی می‌کند. یار شفیق او در این مراحل رخش است. باره‌ای که همچون دیگر بارگان نیست، از میان همه‌ی اسب‌های ایران‌زمین تنها او توانسته به رستم سواری دهد.

رستم و رخش با هم هفت خان را آغاز می‌کنند.

در خان نخست رستم در نیستان (نی زار) از خستگی راه می‌آساید (استراحت می کند) بی‌خبر از اینکه آن نیستان بیشه‌ی (جنگل) شیر است درنده. شیر سر می‌رسد، قصد رستم می‌کند و رخش با دلاوری او را از پای در می‌آورد.

در خان دوم رستم به بیابان گرم و سوزان می‌رسد، تشنگی بر او و باره‌اش (اسبش : رخش) غالب می‌شود (غلبه می کند، چیره می شود)، ولی به هدایت میشی که آیتی از ایزدان (خدایگان) است به چشمه‌ای گوارا دست پیدا می‌کند.

در خان سوم اژدهایی در سر راه او قرار می‌گیرد که از کامش (دهانش) آتش می‌جهد، آشکار و پنهان می‌شود و دسترسی به او سخت دشوار است، ولی رستم با یاری رخش او را از پای در‌می‌آورد.

در خان چهارم جادو‌‌ زنی در هیئت (ظاهر) دوشیزه‌ای زیبا بر او نمایان می‌شود و قصد فریب او را دارد، چون نام یزدان بر زبان رستم جاری می‌شود چهره‌ی واقعی و جادویی او نمودار می‌گردد این جادو زن با شمشیر رستم به دو نیم می‌شود.

در خان پنجم در دشتی سبز و خرم، رستم در حال آسودن و رخش به چَرا مشغول است، دشتبان سر می‌رسد و به رستم عتاب می‌کند (سرزنش می کند)، رستم تعرض او را بر نمی‌تابد و با کندن دو گوش او جسارتش را کیفر می‌دهد. دشتبان شکایت به اولاد سالار آن سامان می‌برد و او با سپاهیانش به مقابله‌ی رستم می‌آیند و در برابر زور بازوی او دوام نمی‌آورند و تار و مار می‌شوند. رستم اولاد را به بند می‌کشد، ولی به او پیشنهاد می‌کند اگر در این سفر پر نشیب و فراز رهنمونش باشد و محل دیو سفید و جایگاه کیکاووس و سپاهیانش را به او نشان دهد، فرمانروایی مازندران را خواهد داشت. اولاد این شرط را می‌پذیرد و از آن پس همراه و راهنمای رستم است.

در خان ششم با ارژنگ دیو که کیکاووس و همراهانش به حیله‌ی او به بند کشیده شده‌اند، نبرد می کند تا سرانجام به جایگاه کیکاووس و همراهانش می‌رسد وآنان را از بند آزاد می‌کند، اما چشمان آنها همچنان تیره و تار است و درمان آن جگر دیو سفید است.

در خان هفتم رستم با راهنمایی اولاد به رویارویی دیو سفید می‌رسد. در مبارزه‌ای سخت او را بر زمین می‌کوبد، جگرش را بیرون می‌کشد که توتیای (سُرمه) چشمان کیکاووس و همراهانش است. بینایی به آنان باز می‌گردد، اولاد به شاهی مازندران می‌رسد و رستم کیکاووس را با عتابی جانانه سرزنش می‌کند و در انتها، سپاهیان با پیروزی به ایران‌زمین باز می‌گردند.

ماُخذ، مجله‌ی بخارا جلد ۱۲۵

شاهنامه فردوسی

اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی، یکی از بزرگ‌ترین حماسه‌های جهان، شاهکار حماسی زبان فارسی و حماسه ی ملی ایرانیان و نیز بزرگ‌ترین سند هویت ایشان است و آن را قرآن عجم نیز نام نهاده‌اند.

شاهنامه اثری است منظوم (نوشته شده به شعر) در حدود پنجاه‌هزار بیت است که سرایش آن حدود سی‌سال به طول انجامید.

فردوسی خود در این باره می‌گوید:

بسی رنج بردم درین سال سی            عجم زنده کردم بدین پارسی

موضوع داستان‌های شاهنامه

شاهنامه شرح احوال، پیروزیها، شکستها، ناکامیها و دلاوریهای ایرانیان از کهن ترین دوران (نخستین پادشاه جهان کیومرث) تا سرنگونی دولت ساسانی به دست تازیان است (در سده هفتم میلادی).

کشمکش های خارجی ایرانیان با هندیان در شرق، تورانیان در شرق و شمال شرقی، رومیان در غرب و شمال غربی و تازیان در جنوب غربی است.

علاوه بر سیر خطی تاریخی ماجرا، در شاهنامه داستان‌های مستقل پراکنده‌ای نیز وجود دارند که مستقیماً به سیر تاریخی مربوط نمی‌شوند. از آن جمله: داستان زال و رودابه، رستم و سهراب، بیژن و منیژه، بیژن و گرازان، کرم هفتواد و جز اینها بعضی از این داستان‌ها به طور خاص چون رستم و اسفندیار و یا رستم و سهراب از شاهکارهای مسلم ادبیات جهان به شمار می‌آیند.